بنده بايد با ذلت و بندگي و مراقبه ي خداوند - جل جلاله - در تمام امور خرد و كلان خود به پا خاسته، و در حالي كه توجه مي كند كه در برابر مولاي خويش قرار گرفته و وي را مي بيند، رو به قبله بايستد، و با حالت دل شكستگي و خضوع براي معبود خويش، در حال قيام نماز به سجده گاهش نگاه كند، و فاصله ي ميان دو گامش تقريباً به اندازه ي چهار انگشت باشد، و نيت كند كه «نافله ي ظهر را به صورت استحبابي به جا مي آورم و خداوند - جل جلاله - را از آن جهت كه زيبنده ي پرستش است، عبادت مي كنم.» سپس دستهايش را تا لاله ي دو گوش خود بالا ببرد و يك بار تكبير بگويد، و با وقار آنها را بر روي پهلوهايش پايين آورد، سپس به همين صورت تكبير دوم و سوم را گفته و بعد از تكبير سوم، در حالي كه دستانش را به صورت برخي از انواع حالات دعا كننده كه پيشتر شرح داديم بالا برده و دعايي را كه از امام صادق عليه السلام بعد از تكبير سوم روايت شده است بخواند، به اين صورت:
«اللَّهُمَّ أَنْتَ الْمَلِكُ الْحَقُّ [المبين]، لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ وَ بِحَمْدِكَ عَمِلْتُ سُوءاً وَ ظَلَمْت نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي ذُنُوبِي إِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْت ؛
- خدايا، تويي فرمانرواي حق [آشكار]، معبودي جز تو نيست، تو را همراه با حمد و ستايشت، به پاكي و منزه بودن از آلايشها مي خوانم، عمل ناپسند انجام دادم و به خودستم نمودم، پس گناهم را بيامرز، كه جز تو كسي گناهان را نمي آمرزد.»
سپس به صورتي كه يادآور شديم، دو تكبير ديگر را بگويد، و دستهايش را بالا ببرد، و با دل و زبان و تمام وجود و با تمام توان به دعوت خداوند - جل جلاله - لبيك گفته و آن را اجابت كند، كه مولايمان امام زين العابدين عليه السلام در حال گفتن لبيك حج بيهوش گرديد؛ لذا اگر بنده در حالي كه قلبش به غير خداوند - جل جلاله - مشغول است و با تمام وجود به او توجه ندارد، لبيك بگويد، به دروغ لبيك گفته است، بنابراين بايد كاملاً از اين امور برحذر بوده و قلب و تمام قواي خود را كه بدان مكلف است جمع نموده و با تمام توان به اين صورت لبيك بگويد:
« لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ وَ الْخَيْرُ فِي يَدَيْكَ وَ الشَّرُّ لَيْسَ إِلَيْكَ وَ الْمَهْدِيُّ مَنْ هَدَيْتَ عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدَيْكَ، مِنْكَ وَ بِكَ وَ إِلَيْكَ لَا مَلْجَأَ وَ لَا مَنْجَي وَ لَا مَفَرَّ مِنْكَ إِلَّا إِلَيْكَ سُبْحَانَكَ وَ حَنَانَيْكَ سُبْحَانَكَ رَبَّ الْبَيْتِ؛
- آري و آري،خير تنها در دو دست [جلال و جمال] توست، و شر و بدي را به سوي تو راهي نيست، و هدايت شده كسي است كه تو راهنمايي اش فرموده باشي، منم بنده و بنده زاده ي تو، از تو و به وسيله ي تو و به سوي تو مي گريزم، هيچ پناهگاه و محل نجات و گريزگاهي از تو جز به سوي تو نيست، پاك و منزه و مهرباني، پاك و منزهي اي پروردگار خانه ي كعبه.»
سپس به صورتي كه اشاره نموديم دو تكبير ديگر، و نيز توجه نموده و بگويد: «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ عَلَي مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَ دِينِ مُحَمَّدٍ وَ مِنْهَاجِ عَلِيٍّ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ- إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم ؛
- روي و تمام وجود خويش را به سوي پديد آورنده ي آسمانها و زمين نمودم، براساس آيين حضرت ابراهيم و دين حضرت محمد و روش حضرت علي، در حالي كه استوار و تسليم هستم، و هرگز از مشركان نيستم. براستي كه نماز و عبادت ها و زندگاني و مردنم از آن خداوندي است كه پروردگار عالميان مي باشد، شريكي براي او نيست، و به اين دستور داده شده ام، و از مسلمانان هستم، پناه مي برم به خدا از گزند شيطان رانده شده.
سپس سوره ي حمد و «قل هو الله أحد» را آهسته بخواند، البته «بسم الله الرحمن الرحيم» را در تمام نمازها بلند بگويد، سپس به صورتي كه پيش از اين شرح داديم تكبير ركوع را گفته و با خشوع و خضوع ركوع كند، و در حال ركوع به ميان دو پايش نگاه كند، و با حالت افتادگي و فروتني كه پيش از اين نگاشتيم دعايي را كه محمد بن يعقوب كليني از امام باقر عليه السلام نقل نموده - و به روايت ديگر مطالب افزون بر آن را دارد - در حال ركوع بگويد. به اين صورت:
« اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ وَ لَكَ خَشَعْتُ وَ بِكَ آمَنْتُ وَ لَكَ أَسْلَمْتُ وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي خَشَعَ لَكَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ مُخِّي وَ عَصَبِي وَ عِظَامِي وَ مَا أَقَلَّتْ [يا: ما أقلته] قَدَمَاي ، لله رَبّ العالمين.»
- خدايا، تنها براي تو ركوع نمودم، و فقط براي تو خشوع و فروتني كردم، و تنها به تو ايمان آورده و تسليم تو شده و بر تو توكل نمودم، و تويي پروردگارم، چشم و گوش و مغز و عصب و استخوانهايم و تمام آنچه قدمهايم آن را حمل مي كند، [يعني تمام اعضاي بدنم] براي تو خشوع و فروتني نموده، براي خداوندي كه پرورگار عالميان است.
سپس هفت بار بگويد:
«سُبحان ربّي العَظيم و بِحَمده.»
- همراه با حمد و ستايش، پاك و منزه مي دانم پروردگار بزرگم را.
البته هفت بار گفتن افضل و بهتر است، و پنج يا سه بار گفتن نيز كفايت مي كند، چنانكه اكتفا نمودن بر يك بار نيز جايز است. بعد از آن سر از ركوع برداشته و راست بايستد به گونه اي كه تمام اعضايش به همان حالي كه در حالت ايستاده بود برگردد، و در تمام اين حالات متذكر اين مطلب شود كه در پيشگاه خداوند - جل جلاله - است، و اينكه اين ركوع و خضوع براي عظمت و جلالت او، و براي پرستش او به جهت ذات اوست (1)
و بلند كردن سرش نيز به امر او، و به خاطر اوست، و آنگاه بگويد:
«سمع الله لمن حمده، ألحمد لله رب العالمين، أهل الكبريآء [و العظمة] و الجود و الجبروت.»
- خداوند، ستايش ستايش كننده را مي شنود، سپاس خدايي را كه پروردگار عالميان است، خداوندي كه اهل كبريا و بزرگمنشي [و عظمت] و بخشش و كبر است.
سپس همراه با گفتن تكبير، دستهايش را به همان صورتي كه يادآور شديم بلند نموده و با خضوع و خشوع و فروتني در برابر خداوند - جل جلاله - به خاطر ذات او - جل جلاله - به سجده برود، و ابتدا دو دست خود را بر زمين بگذارد، و بر هفت استخوان بدن - يعني پيشاني، دو دست، دو زانو و قسمتي از سر انگشتان دو پا سجده كند، و سر بيني اش را نيز از روي خاكساري و بندگي بر خاك قرار دهد، و حالت «تجافي» را حفظ نموده و هيچ قسمت از بدنش را روي قسمت ديگر نگذارد، و با نيت صادق و باطن خالص و پاك و از روي عبوديت كه پيش از اين ذكر نموديم دعايي را كه محمد بن يعقوب كليني و غير او از امام صادق عليه السلام روايت نموده اند - و به روايت ديگر مطالب افزون بر آن دارد - بخواند. به اين صورت:
«اللَّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ وَ بِكَ آمَنْتُ وَ لَكَ أَسْلَمْتُ وَ عَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّي سَجَدَ لَكَ سَمْعِي وَ بَصَرِي وَ شَعْرِي وَ عَصَبِي وَ مُخِّي وَ عِظَامِي وَ سَجَدَ وَجْهِيَ الْفَانِي الْبَالِي لِلَّذِي خَلَقَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ شَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ تَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ؛
- خداوندا، تنها براي تو سجده نمودم، و فقط به تو ايمان آورده، و تسليم تو شده، و بر تو توكل نمودم، و تويي پروردگارم، گوش و چشم و موي و عصب و مغز و استخوانهايم براي تو سجده نموده است. روي و تمام وجود پوسنده و فناپذيرم براي كسي كه آن را آفريد و صورت نگاري نمود و براي او گوش و چشم قرار داد، سجده نموده است. منزه و بلند مرتبه باد خداوند، كه بهترين آفرينندگان مي باشد.
سپس هفت بار بگويد:
«سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَي وَ بِحَمْدِه ؛
- همراه با حمد و ستايش، پاك و منزه مي دانم پروردگار والا و برتر خود را.»
البته جايز است كه بر پنج يا سه يا حتي يك بار بسنده نمايد. بعد با وقار و به آرامي سر از سجده برداشته و بر روي ران چپ خويش بنشيند، به گونه اي كه پشت پاي چپش بر روي پاي راستش قرار بگيرد. آنگاه بگويد:
« اللَّهُمَّ اعف عني، و اغْفِرْ لِي، وَ ارْحَمْنِي وَ اجْبُرْنِي [يا: و أجرني]، وَ اهْدِنِي ، [و] إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِير؛
- خدايا، از من درگذر، و مورد مغفرت و رحمت خويش قرار ده، و مرا بي نياز [و يا: اصلاح، و يا: پاداش عنايت] فرما، و هدايتم نماي، كه من به آنچه برايم از خير و خوبي نازل فرموده اي، نيازمندم.
البته مي تواند دعاي ديگري را بخواند. و هرگاه دعا را تمام كرد، به صورتي كه يادآور شديم دو دستش را همراه با گفتن تكبير بالا ببرد، و براي انجام سجده پايين بيايد، و دعا و ذكري را كه مشروحاً بيان نموديم گفته، و بعد باوقار بنشيند، سپس آنچه را كه محمد بن يعقوب كليني از امام صادق عليه السلام روايت نموده، بگويد كه فرمود:
«هرگاه خواستي پس از انجام يك ركعت بپا خيزي، بر كف دستهاي خويش تكيه بده و بگو:
«بِحَولِ الله و قُوَّتِهِ أقوم و أقعُد؛
- به دگرگون كردن و نيرو و قدرت خداوند برمي خيزم و مي نشينم.»
كه علي عليه السلام نيز چنين مي نمود.» (2)
آنگاه نخست سوره ي حمد و سپس سوره ي «قل يا أيها الكافرون» را آهسته بخواند، و پس از فراغت از آنها به همان صورتي كه پيش از اين يادآور شديم، يعني با ذلت و عبوديت و حضور خاطر و قلب و توجه به اينكه در پيشگاه جلال معظم الهي قرار دارد، دو دستش را براي گفتن قنوت بالا ببرد.
مستحب است كه در قنوت «كلمات فرج» را بخواند، و ما آن را پيش از اين (در بحث تلقين محتضر) ذكر نموديم، اينك نيز يادآور مي شويم تا براي جويندگان راحت تر باشد. در قنوت خويش بگويد:
«لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ سُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ وَ مَا فِيهِنَّ وَ مَا بَيْنَهُنَّ وَ [و ما فوقهن] و مَا تَحْتَهُنَّ، وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، و سلام علي المرسلين، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِين ؛
- معبودي جز خداوند بردبار و بزرگوار نيست، معبودي جز خداوند بلند مرتبه ي بزرگ نيست، پاك و منزه است خداوندي كه پروردگار آسمانها و زمينهاي هفتگانه و تمام موجودات در آنها و در ميان آنها [و بالا] و زير آنها و پروردگار عرش بزرگ مي باشد. و درود بر فرستگان، و ستايش براي خداوندي كه پروردگار عالميان است.»
سپس براي بزرگوارترين و عزيزترين خلايق در نزد خداوند - جل جلاله - (3)
دعا مي كني، تا خداوند درهاي دعا را به روي تو بگشايد، و گرنه آن بزرگوار از دعاي تو بي نياز است و هيچ نيازي به آن ندارد.
از آن پس، به صورتي كه خداوند - جل جلاله - رهنمون مي گردد براي حوايج خويش دعا نمايد، سپس ركوع و دو سجده را درست به همان صورتي كه در ركعت اول به جا آورد انجام دهد.
وقتي سر از سجده ي دوم برداشت، به كيفيتي كه توضيح داديم بنشيند، سپس بگويد:
«بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَي كُلُّهَا لِلَّهِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِي أُمَّتِهِ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَه ؛
- به نام خدا، و به وسيله ي خدا، و نيكوترين نامها و كمالات همگي از آن خداست، گواهي مي دهم كه معبودي جز خداوند وجود ندارد، كه يگانه است و شريكي براي او نيست، و گواهي مي دهم كه حضرت محمد بنده و رسول خداست. خداوندا، بر محمد و آل محمد درود فرست، و شفاعت او را درباره ي امتش بپذير، و درجه و منزلتش را بلند گردان.»
و اگر تنها بر شهادت به يگانگي خداوند - جل جلاله - و رسالت حضرت محمد صلي الله عليه و آله، و صلوات بر او و خاندانش عليهم السلام بسنده نمايد، كافي است.
سپس سلام نماز را رو به قبله بگويد، و با گوشه ي دو چشم به سمت راست اشاره نموده و بگويد:
«ألسلام عليكم و رحمة الله و بركاته.»
- سلام و رحمت و بركتهاي خداوند بر شما. (4)