أعوذ بالله من الشيطان الرجيم
«و مِن آياتهِ اللّيل و النّهار و الشّمس و القَمر؛(1)
و از آيات خداوند شب و روز و خورشيد و ماه است.»

نماز آيات يكي از نمازهاي واجب مي باشد كه با توجه به وقوع حوادث غير مترقبه و بلاياي ناگهاني يا بروز نشانه هاي بزرگ خلقت ضرورت پيدا مي كند و وجوب آن مشخص مي گردد.
در چهار مورد وجوب آن اعلام شده است:
1 و 2 - هنگام گرفتن خورشيد (كسوف) يا گرفتن ماه (خسوف) هر چند اندكي از آن دو گرفته شود و كسي هم نترسيده باشد.
3- پس از وقوع زلزله زمين، به هر اندازه و هر ريشتري كه واقع شود و هر چند كسي هم نترسد.
4- پس از وقوع رعد و برق و پس از وزيدن بادهاي سياه و سرخ و مانند آنها در صورتي كه بيشتر مردم ترسيده باشند.

وجوب نماز آيات در هر محلي كه اتفاق مي افتد. بر اهل آن محل واجب مي گردد و بر مردم ديگر جاها واجب نيست ولي مردم توابع و حومه محلي كه در آنجا گرفتگي ماه و خورشيد يا زلزله اتفاق افتاده است اگر گرفتگي ماه يا خورشيد را رؤيت كرده اند، يا احساس نمودند بايد نماز آيات را بخوانند در غير اين صورت واجب نيست.

وقت نماز آيات
از هنگامي كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مي نمايند تا هنگامي كه هنوز همه قرص آن دو باز نشده است انسان مي تواند نماز آيات را بخواند و احتياط مستحب آن است به قدري تأخير نياندازد كه شروع به باز شدن نمايند و در زلزله و بادهاي موحش وجوب آن، پس از وقوع آنها مي باشد.

دستور نماز آيات
نماز آيات دو ركعت است و در هر ركعت پنج ركوع وجود دارد و به دو صورت مي توان آن را انجام داد:
1- پس از نيت و تكبيرةالاحرام حمد و سوره را بخواند و به ركوع رود و پس از ركوع دوباره حمد و سوره را بخواند و به ركوع رود به همين ترتيب تا به ركوع پنجم رسد و پس از اين ركعت، ركعت دوم را نيز به همين صورت انجام دهد و پس از دو سجده ركعت دوم تشهد بخواند و سلام دهد.
2- نحوه ي دوم آن است كه پس از نيت و تكبيرةالاحرام حمد را بخواند و سوره را به پنج قسمت تقسيم نمايد و پس از حمد قسمت اول سوره را بخواند و به ركوع رود و پس از سر برداشتن از ركوع بدون آنكه حمد را بخواند قسمت دوم آيه سوره را بخواند و به ركوع رود و پس از آن قسمت سوم سوره، پس قسمت چهارم، سپس قسمت پنجم و به ركوع رود و پس از بلند شدن از ركوع به سجده رود و پس از انجام دو سجده، ركعت دوم را به همان ترتيب ركعت اول انجام دهد و پس از انجام ركوع و سجود تشهد بخواند و سلام دهد...
در ترتيبي كه مي خواهد سوره را پنج قسمت كند احتياط لازم آنست كه بسم الله الرحمن الرحيم يا كمتر از يك آيه را به عنوان يك قسمت قرار ندهد مگر اينكه آن قسمت از آيه، جمله مستقلي باشد كه مفيد معنا و مفهومي باشد.
فقهاي اعلام فرموده اند: اگر در نماز واحد در ركعت اول به ترتيب نخستين، و در ركعت دوم به ترتيب دوم انجام وظيفه نمايد مانعي ندارد، همچنين در موقع رديف دوم مي تواند در ركعت اول يك سوره و در ركعت دوم سوره ديگري را انتخاب نمايد و ضرورت ندارد كه تنها يك سوره را تقسيم نمايد.
در نماز آيات مستحب است به جاي اذان و اقامه سه بار به اميد ثواب «الصلاة» را بگويد و باز مستحب است پيش از ركوع دوم، چهارم، ششم، هشتم، دهم قنوت انجام دهد و اگر يك قنوت پيش از ركوع پنجم و قنوت ديگر پيش از ركوع دهم نيز انجام دهد مانعي ندارد ولي بهتر است به قصد رجاء و اميد ثواب باشد نه به نيت ورود و تشريع.
هر يك از ركوعهاي نماز آيات ركني است كه اگر از روي عمد يا سهو زياد يا كم شود نماز باطل است.
نماز آيات را مي توان به جماعت برگزار نمود و كيفيت آن همانند نمازهاي يوميه است كه به صورت دسته جمعي برگزار مي شود.
اگر فردي در ايام حيات و زندگي موفق به انجام نماز آيات نگردد، لازم است وصيت كند تا پس از فوت او به جا آورند هر چند انجام دادن ديگران همانند خود شخص نخواهد بود.

فلسفه ي تشريع آن
احكام عبادي همانند احكام اقتصادي و اجتماعي اسلام، كه تا حدودي با فلسفه و حكمت آنها آشنائي داريم داراي فلسفه و حكمتي است هر چند ما با حكمت و فلسفه ي تشريعي آن درست آشنائي نداشته باشيم.
در مورد نماز آيات كه هنگام بروز آيات و نشانه هاي بزرگ خلقت الهي، مانند وقوع زلزله، خسوف، كسوف، يا وزيدن بادهاي موحش واجب مي گردد شايد به اين جهت باشد كه هر كدام از آنها نشاني از عظمت و كبرياي الهي مي باشند و بر بنده مطيع و شكرگزار الهي است در برابر قدرت او خاضع باشد و او را با عظمت و بزرگواري ياد كند و در برابر نعمت سلامت و بقاء كه هم اكنون او دارد، شكر بقاء و حيات را به صورت انجام نماز آيات اداء و ايفاء نمايد و به خود عملا تلقين و تفهيم نمايد كه اين جهان وسيع و بزرگ جهاندار و صاحب اختيار و صاحب اراده اي دارد و نمي توان زندگي را سرسري و بدون هدف به سر برد. (2)

امام رضا عليه السلام در جايي(3)
درباره فلسفه نماز آيات فرمود:
براي گرفتن خورشيد (و ماه) نماز خواندن واجب است، چون پيدايش اين حادثه از آيات پروردگار مي باشد و معلوم نيست كه به عنوان رحمت ظاهر شده يا براي عذاب مردم، پس رسول اكرم (ص) دوست دارد كه افراد امتش در وقت گرفتن خورشيد (و ماه) به سوي آفريدگار رحم كننده خود پناهنده شوند و به او استغاثه نمايند تا خداوند شر اين حادثه را از آنها دور كند و از آثار نامطلوب آن حفظشان نمايد. (4)

انسان، با همه ي شرافت و كرامتش، دچار ضعف هايي از قبيل نسيان و غفلت است. لذا مربي اصلي خلقت براي نجات او از خطرها، از هر فرصتي بهره گرفته است، هنگام بروز حوادث ارضي و سماوي همانند زلزله و خسوف و كسوف او را به نماز فرامي خواند.

با آن كه زلزله، خسوف و كسوف از يك نوع قهر و غضب حكايت دارد، اما اسلام با هر نوع تفسير خرافي درباره ي آن ها مبارزه كرده است.
تشريع نمازهاي آيات (خسوف، كسوف، زلزله و...)، پس از هجرت بوده است؛ چنان كه گفته اند:
«ماه در سال پنجم هجرت، در مدينه ي منوره، منخسف شد. يهوديان مدينه، بر مس مي كوفتند و تصور مي كردند كه ماه، اين صدا را مي شنود و از ترس آشكار مي شود.»
پيغمبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم)، اعتقاد آنان را خرافه دانستند و به ياران خود دستور نماز خسوف دادند و نماز آيات را با آنان به جماعت خواندند.
بنابراين نماز خسوف و كسوف و نمازي كه هنگام حدوث آثار طبيعي ترس آور خوانده مي شود، به موجب سنت قولي و فعلي پيغمبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) در سال هاي پس از هجرت، مقرر شده است. (5)

در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم حادثه درگذشت ابراهيم فرزند هجده ماهه ي آن حضرت، از همسرش ماريه با حادثه گرفتگي خورشيد هم زمان شد، مردم اين دو حادثه را به هم ربط داده و گفتند: از شدت و عظمت اين مصيبت كه بر پيامبر وارد شد، خورشيد گرفت! پيامبر ضمن ايراد خطابه اي روشنگرانه به مردم چنين فرمود:
«خورشيد و ماه دو آيه از آيات خداوندي هستند، كه به امر او جاري مي شوند و به مرگ و زندگي كسي مربوط نمي شوند. در چنين موقعي به نماز پناه ببريد و آن را به جا آوريد. سپس خود با مردم نماز آيات به جاي آوردند. (6)
در قديم بسياري از اقوام به هنگام خورشيدگرفتگي يا ماه گرفتگي طبل و دهل مي كوبيدند تا اژدهاي غول پيكري كه به گمان آنان درصدد بلعيدن ماه يا خورشيد برآمده بترسانند. يهوديان به هنگام خسوف ماه بر طبل مي كوبيدند به تصور اينكه ماه اين صدا را مي شنود و مي ترسد و آشكار مي شود.

چند نكته
1 - خورشيدگرفتگي، ماه گرفتگي يا زلزله با حس و مشاهده شخصي يا شهادت دو نفر عادل و يا وسائل و متخصصين رصدخانه ها و زلزله سنج در صورت اطمينان، حاصل مي شود.
2 - تنها بر اهالي آن منطقه اي كه اين حوادث به وقوع پيوندند يا قابل رؤيت است، نماز آيات واجب مي شود.
3 - وقت نماز كسوف و خسوف از آغاز گرفتن خورشيد و ماه است تا آغاز باز شدن. و از اينرو بايد از وقتي كه خورشيد يا ماه گرفتگي آغاز مي شود، شروع به نماز آيات كرد. و اگر در همان وقت نماز خوانده نشود، بعدا به قصد قربت، بدون نيت اداء و قضاء بايد قضاي آن را بجا آورد مگر در صورت كسوف و خسوف جزيي كه شخص تا باز شدن، از آن اطلاع نيابد.
4 - به هنگام زلزله و رعد و برق هولناك بايد بلافاصله نماز آيات خوانده شود و ترك آن معصيت بوده تا آخر عمر واجب خواهد بود و هر وقت خوانده شود بصورت ادا است.
5 - با تكرار اين حوادث نماز آيات نيز تكرار بايد گردد.
6 - نماز آيات بر بانوان در روزهاي قاعدگي و نفاس واجب نيست و قضا هم ندارد. در صورتي كه تا آخر مدتي كه خورشيد يا ماه باز مي شود در حال قاعدگي يا نفاس باشند. (7)

از نظر اسلام حوادث، مانند هزاران پديده ي ديگر، نموداري از نظام پرشكوه عالم هستي است كه به قدرت الهي به وجود آمده و بنابراين از نشانه ها و «آيات» قدرت و حكمت الهي است. بشر بايد درباره ي اين حوادث درست بينديشد و دچار واهمه نشود. در گرفتن ماه و خورشيد به جاي كارهاي موهومي كه در ميان بسياري از اقوام و ملل معمول است (8)
به خدا توجه كند و دل به سوي او آورد: دو ركعت نماز بگزارد و خود را از افكار موهوم فارغ كند.
مسلمان بايد در وقت زلزله، طوفان، صاعقه و رعد و برق، سيل و حوادثي از اين قبيل كه مايه ي ترس و وحشت عموم است، دل به سوي خدا آورد و بداند كه خدا براي رهايي بشر از نتايج تلخ و شوم اين حوادث طبيعي امكاناتي در اختيار او نهاده است. او بايد تدبيري بينديشد، از امكانات استفاده كند، چاره اي جويد و براي نجات خود و ديگران دست به كار شود و در اولين فرصت دو ركعت نماز بگزارد و خدا را سپاس گويد و با راز و نياز با او، آرامش خود را بازيابد.
نماز آيات به شكل كوتاهش به ترتيب زير خوانده مي شود:
«الله اكبر»
بعد سوره ي حمد را مي خوانيم و مي گوييم:
«بسم الله الرحمن الرحيم. قل يا ايها الكافرون»
به نام خداي مهربان مهرورز. بگو اي كافران!

بعد به ركوع مي رويم.
سر از ركوع برمي داريم. مي ايستيم و مي گوييم:
«لا اعبد ما تعبدون»
آن را كه شما مي پرستيد نمي پرستم.

به ركوع دوم مي رويم.
سر از ركوع دوم برمي داريم. مي ايستيم و مي گوييم:
«و لا انتم عابدون ما اعبد»
شما هم آن را كه من مي پرستم نمي پرستيد.

به ركوع سوم مي رويم.
سر از ركوع سوم برمي داريم. مي ايستيم و مي گوييم:
«و لا انا عابد ما عبدتم، و لا انتم عابدون ما اعبد»
نه من آنها را كه شما مي پرستيد خواهم پرستيد و نه شما آن را كه من مي پرستم خواهيد پرستيد.

به ركوع چهارم مي رويم.
سر از ركوع چهارم برمي داريم. مي ايستيم و مي گوييم:
«لكم دينكم ولي دين.»
دين شما مال شما، دين من مال من.

به ركوع پنجم مي رويم.
سر از ركوع پنجم برمي داريم و مي ايستيم.
بر خاك مي افتيم و دوبار سجده مي كنيم.
پس از سجده ي دوم، يك ركعت ديگر به همان ترتيب مي خوانيم و بعد با تشهد و سلام نماز را تمام مي كنيم. (9)

در نماز آيات وحشتهاي آخرت و زلزله ها و گرفتن خورشيد و ماه و تاريكي قيامت و ترس آفريدگان و پناه بردن آنان، و جمع گشتن آنها در آن عرصه و ترسشان از بازپرسي و رانده شدن از درگاه الهي و كيفر و بيچاره گشتن، كه بسيار شديد است، به يادآور.
پس دعا و زاري را به زيادي فروتني و خشوع و ترس و وحشت افزون نما، به خاطر آن كه از آن سختيها نجات يابي، و بعد از تاريكي نور الهي تو را فراگيرد، و در حساب لغزشها و پستيهاي تو، مسامحه شود. و به سوي خداوند متعال از تمامي گناهان توبه كن، و اين توبه را نيكو كن، باشد كه خداوند به تو بنگرد. و چون تو دل شكسته، سرافكنده، و شرمنده از تقصير باشي، پس توبه ات را بپذيرد و از لغزشهايت بگذرد. زيرا كه او [توبه را] از دلهاي شكسته مي پذيرد. و جانهاي فروتن و گردنهاي كج را دوست دارد، و از سنگيني گناه بترس، و از اين كه به كيفر رسي بيمناك باش. (10)